همه بچه‌ها گاهی اشتباه می‌کنند، قوانین را رعایت نمی‌کنند و پایشان را فراتر از حدومرز تعیین‌شده می‌گذارند. گرچه این رفتارها طبیعی و جزئی از دنیای کودکی آنهاست، واکنش والدین در این موقعیت‌ها بسیار مهم است و ممکن است باعث تشدید یا بهبود این رفتارها شود. به‌نظر شما رفتار درست والدین در این موقعیت‌ها چیست؟ آیا تنبیه کودک راهبردی مفید است؟ در این مقاله، درباره روش‌های درست تنبیه‌کردن کودکان می‌گوییم. با ما همراه باشید.
اهمیت واکنش درست والدین به رفتار نادرست کودک
کارولین فولتون، روان‌شناس کودک و نوجوان، می‌گوید: «وقتی والدین به نافرمانی کودک با رفتاری مناسب و آرام واکنش نشان می‌دهند، کودک سریع‌تر به اشتباهش پی می‌برد و سعی می‌کند در آینده بهتر رفتار کند.»
در لحظه‌ای که کودک اشتباه کرده است و روی اشتباهش پافشاری می‌کند، آرام‌بودن والدین سخت‌ترین کار ممکن است. برخی والدین در این شرایط بدون فکرکردن به عواقب رفتارشان، شروع به تنبیه کودک به شیوه‌های نادرست می‌کنند. روش‌های تنبیه نادرست علاوه‌بر اینکه اثر معکوسی دارند و کودک را به رفتارهای منفی (مانند لجبازی کودک) و اشتباهات بیشتری سوق می‌دهند، ممکن است به عزت‌نفس کودک و رابطه والدفرزندی نیز آسیب جبران‌ناپذیری وارد کنند.
تفاوت پیامد و تنبیه
پیامد رویدادی است که بعد از رفتار نادرست کودک رخ می‌دهد. دکتر فولتون می‌گوید: «گرچه پیامد و تنبیه اهداف مشترکی مبنی بر شکل‌دهی و مدیریت رفتار کودکان دارند، در نحوه تأثیرگذاری بر کودکان بسیار متفاوت‌اند.»
تنبیه‌کردن احساس بدی به کودک می‌دهد، اما پیامد حتی اگر کمی هم باعث ناراحتی او شود، نتیجه خوبی دارد و باعث می‌شود کودک به عواقب رفتارهایش فکر کند و دفعه بعد رفتار بهتری داشته باشد. برای بهبود اختلال رفتاری کودکان پیامد از تنبیه مؤثرتر است، چون اشتباهات کودک را به فرصت‌هایی برای بهبود رفتار تبدیل می‌کند.
انواع تنبیه کودک
روش‌های تنبیه‌کردن متفاوت‌اند و ممکن است شامل این موارد باشند:
- انتقادکردن از کودک؛
- فریادزدن سر کودک؛
- تهدید و ترساندن کودک؛
- تنبیه بدنی کودک یا همان کتک‌زدن.
مثلا وقتی والدین از کودک ۵ساله‌شان می‌خواهند که اسباب‌بازی‌هایش را جمع کند و او این کار را نمی‌کند، ممکن است با کتک‌زدن او را تنبیه کنند. هدف والدین از ایجاد این درد جسمانی این است که به کودک یاد بدهند این رفتار را تکرار نکند، اما آیا نتیجه همانی می‌شود که والدین می‌خواهند؟ بر اساس پژوهش‌ها، تنبیه کودکان باعث عصبانیت و رنجش و ترس کودک می‌شود و اثری کاملا معکوس دارد.
نمونه‌های دیگر تنبیه که باعث شرمساری کودک می‌شوند، عبارت‌اند از:
- تنبیه در مدرسه مانند کوتاه‌کردن موهای کودک؛
- عکس‌گرفتن از اتاق کثیف کودک و منتشرکردن آن در شبکه‌های اجتماعی.
آلیزا پرسمن، روان‌شناس کودکان، می‌گوید: «تنبیه‌کردن کودکان باعث می‌شود آنها به آنچه هستند احساس بدی داشته باشند نه به آنچه انجام داد‌ه‌اند. بیشتر اوقات تنبیه‌کردن نتیجه معکوس دارد، چون باعث می‌شود بچه‌ها به‌جای فکرکردن به نتایج رفتارهایشان و تلاش برای تغییر آنها، بر خشم خود به والدینشان تمرکز کنند. مثلا کودک ممکن است بعد از تنبیه به‌جای اینکه به خودش بگوید من کار اشتباهی انجام دادم، بگوید من چه مادر بدی دارم!»
چه چیزی پیامد را نتیجه‌بخش می‌کند؟
دکتر فولتون می‌گوید: «پیامدها به این دلیل مؤثرند که اعمال کودک را با نتیجه نهایی مرتبط می‌کنند و به او اجازه می‌دهند از رفتارهایش درس بگیرد. پیامد به‌جای اینکه به‌خاطر یک اشتباه احساس بدی به کودک بدهد، بر آموزش کودک برای انجام کارهای بهتر در آینده متمرکز است. این‌طوری کودک از اشتباهات خود خجالت نمی‌کشد و شرمنده نمی‌شود. در عوض با پیامد معقول یا موردانتظاری بابت رفتار خود مواجه می‌شود که این یک فرصت یادگیری فوق‌العاده است.»
مثلا وقتی کودک ۵ساله بعد از بازی اسباب‌بازی‌هایش را جمع نمی‌کند، یکی از روش‌های تنبیهی درست این است که والدینش با جمع‌کردن اسباب‌بازی‌ها اجازه بازی‌کردن با آنها برای بقیه اوقات روز را به او ندهند. به‌احتمال زیاد این روش مؤثر خواهد بود، چون کودک پیامد رفتارش را می‌بیند و می‌فهمد برای اینکه همیشه اجازه بازی‌کردن با اسباب‌بازی‌هایش را داشته باشد، باید بعد از بازی آنها را جمع کند.
ترفندهای انضباطی که باید رعایت کنید
۱. بیان واضح انتظارات
مشخص‌کردن واضح انتظارات‌تان به کودک کمک می‌کند رفتار بهتری داشته باشد. ممکن است برای بزرگ‌سالان واضح به نظر برسد که چه رفتاری پذیرفته و چه رفتاری نپذیرفته است، اما بچه‌ها قوه تشخیص خوب از بد را ندارند. بیان واضح انتظارات برای کودکان نکته مهمی است که باید به آن پایبند باشید.
دکتر پرسمن توصیه می‌کند علاوه‌بر بیان صریح انتظارات، با فرزندتان درباره پیامدهای رفتارش صحبت کنید. اطلاع از عواقب و پیادمدهای رفتاری باعث می‌شود بهتر از قبل قوانین را رعایت کنند.
۲. ایجاد پیامدهای منطقی
بزرگ‌سالان پیامدهای منطقی را ایجاد می‌کنند و این پیامدها مستقیما به رفتار نادرست کودک ربط دارند. اگر کودکی از تلفن همراه درست استفاده نکند، والدینش تلفن همراه را از او می‌گیرند. مثال دیگری از پیامدهای منطقی زمانی است که والدین از کودک می‌خواهند دوچرخه یا سایر وسایل ورزشی را کنار بگذارد، اما کودک اعتنایی به این درخواست نمی‌کند. در این وضعیت، والدین حق استفاده از آن وسایل را به‌مدت معینی از کودک می‌گیرند تا عاقبت این نافرمانی را ببیند.
۳. استفاده از پیامدهای طبیعی
پیامدهای طبیعی شکل مؤثر دیگری از پیامدها و نتیجه مستقیم رفتارهای کودک‌اند. این پیامدها نیاز به مداخله والدین برای نشان‌دادن عواقب رفتارها به کودک دارند؛ بزرگ‌سالان می‌توانند به بچه‌ها اجازه دهند که با پیامدهای طبیعی انتخاب‌هایشان مواجه شوند البته به شرطی که این مواجهه خطری برای کودک نداشته باشد. این پیامدها انگیزه‌ای درونی برای بهبود رفتار کودک ایجاد می‌کنند.
مثلا اگر کودک فراموش کند کتش را به مدرسه ببرد، ممکن است سرما بخورد. اگر برای امتحان درس نخواند، نمره کمی می‌گیرد. اگر به‌موقع آماده نشود، ممکن است بازی فوتبال را از دست بدهد. اینها پیامدهای طبیعی رفتار کودک‌اند. کودک با مشاهده این پیامدها درس می‌گیرد و سعی می‌کند دفعه بعد اشتباهش را تکرار نکند.
دکتر پرسمن می‌گوید: «هم پیامدهای منطقی و هم طبیعی برای کودکان آموزنده‌اند و باعث می‌شوند کودکان به عواقب رفتار و اعمالشان آگاه شوند و برای رفتار بهتر در آینده انگیزه بگیرند. این رویکردهای انضباطی باعث شرمساری یا ناراحتی کودک نمی‌شوند، بلکه روشی محترمانه برای کمک به مسئولیت‌پذیری بیشتر و تقویت خودمختاری کودک‌اند.»
نکته مهم درباره پیامدهای طبیعی این است که مطمئن شوید مواجهه با آنها برای کودک بی‌خطر است. گرچه شما می‌توانید به کودک مدرسه‌ای اجازه دهید ساعت خواب خود را تعیین کند یا بدون کت یا میان‌وعده به مدرسه برود و پیامدهای این کارها را ببیند، کودک نوپا یا پیش‌دبستانی به‌اندازه کافی بالغ نیست که بتواند از عهده پیامد این انتخاب‌ها برآید.
دکتر پرسمن می‌گوید: «پیامدهای سالم موجب می‌شوند کودکان احساس خوبی به خودشان داشته باشند و به آنها اطمینان می‌دهند که دفعه بعد می‌توانند بهتر عمل کنند.»
۴. وقفه کوتاه
وقفه کوتاه ترفندی مؤثر برای کودکان کوچک‌تر، به‌ویژه کودکان نوپا یا کودکان پیش‌دبستانی، است. این وقفه کوتاه فرصتی برای توقف، آرام‌شدن، تفکر و تلاش مجدد است. رفتار ناپسند کودک را نام ببرید و با دادن وقفه‌ای کوتاه به او، اجازه بدهید درباره رفتارش فکر کند. لازم نیست کودک این وقفه را در تنهایی بگذراند؛ مکانی را برای صحبت‌کردن انتخاب کنید که کودک در آن احساس راحتی، آرامش و امنیت کند. قبل از اینکه درباره آنچه اتفاق افتاده و انتظارات شما برای دفعه بعد صحبت کنید، مطمئن شوید که حالش خوب و برای صحبت‌کردن آماده است.
۵. سازگاری و انعطاف‌پذیری
مهم‌ترین چیزی که باید در رفتار با کودکان رعایت کنید، ثبات‌داشتن است. اگر مدام موضعتان را تغییر دهید، کودک گیج می‌شود و نمی‌داند چه چیزی درست و چه چیزی نادرست است. اگر در قوانینی که تعیین کرده‌اید ثابت‌قدم و قاطع باشید، کودک می‌فهمد که پیامد سرپیچی از قوانین چیست، به‌خوبی انتظارات شما را برآورده می‌کند و انضباط و صبر و خودآگاهی را می‌آموزد.
به‌عقیده دکتر پرسمن، اشکالی ندارد اگر در رفتار با کودکان تا حدی انعطاف‌پذیر و سازگار باشید. اگر زمان خواب یا استفاده از تلفن همراه در سفر یا شرایط خاص کمی جابه‌جا شود، هیچ مشکلی پیش نمی‌آید. انعطاف‌پذیربودن به فرزندتان نشان می‌دهد که شما به خواسته‌هایش توجه می‌کنید و باعث می‌شود برای پیروی از قوانین در بقیه وقت‌ها انگیزه بیشتری داشته باشد.
چطور بفهمیم شیوه آموزش نظم و انضباط ما مؤثر است؟
اگر متوجه شده‌اید که کودکتان سعی در اصلاح رفتار نادرستش دارد و رفتارهای غیرقابل‌قبول او به مراتب کمتر از قبل شده‌اند، یعنی شیوه درستی را در پیش گرفته‌اید. البته از کودک انتظار اصلاح فوری رفتارها را نداشته باشید؛ ممکن است لازم باشد قبل از اصلاح رفتار، چند باری پیامد رفتارش را ببیند و درس بگیرد. گاهی هم لازم است چندین ترفند مختلف را امتحان کنید تا ببینید کدام‌یک برای کودک شما مناسب‌اند.
کلام پایانی
تنبیه کودک ممکن است در کوتاه‌مدت مؤثر باشد و کودک از ترس تنبیه مجدد رفتار بهتری نشان دهد، اما در درازمدت نتیجه معکوس دارد و ممکن است باعث کاهش عزت‌نفس کودک شود. در حالی که «پیامد» راهبردی مؤثر برای مواجهه با رفتار نادرست کودکان است. استفاده از پیامدهای منطقی و طبیعی باعث می‌شود کودک نتایج رفتارهایش را ببیند و برای بهبود رفتارش تلاش کند.
شما برای اصلاح رفتارهای نادرست کودکتان از کدام شیوه استفاده می‌کنید؟ پیامد یا تنبیه؟ لطفا نظرات و تجربیات ارزشمندتان را با ما و کاربران عزیزمان در میان بگذارید.
تربیت کودکان شاد و سالم امروز، و انسان‌های موفق فردا