در سال‌های اخیر، مازوت سوزی در نیروگاه‌ها و صنایع و آلودگی هوای ناشی از آن بخشی جدایی‌ناپذیر از اخبار بوده است، ولی آیا می‌دانید مازوت چیست و سوختن مازوت چه مشکلاتی برای سلامت ما و محیط‌زیست ایجاد می‌کند؟ در ادامه، با مازوت و خطراتش و همچنین علائم و عوارض مسمومیت مازوت و اقدامات لازم در صورت وقوع آن بیشتر آشنا می‌شویم.
مازوت چیست؟
نفت کوره یا مازوت یکی از هیدروکربن‌های نفتی است که در مراحل پالایش نفت خام، پس از نفتا (naphtha) و بنزین و نفت سفید به دست می‌آید. فرایند پالایش نفت شامل چند مرحله است که در آنها هیدروکربن‌های سبک‌تر استخراج می‌شوند. وقتی تمام محصولات از نفت خام استخراج می‌شوند، ماده‌ای چسبناک و قیرمانند به‌غلیظی کره بادام‌زمینی باقی می‌ماند که مازوت نام دارد. این ماده متراکم حاوی سموم زیادی است که منجر به مشکلات سلامتی متعددی می‌شوند. مازوت سیاه‌رنگ است و به همین دلیل به آن نفت سیاه نیز می‌گویند.
مازوت بیشتر در ایران، فدراسیون روسیه، قزاقستان، آذربایجان و ترکمنستان تولید می‌شود. در صنعت حمل‌ونقل، مازوت محصول «نفت کثیف» (Dirty Oil) به شمار می‌رود و به‌علت تأثیر شدید ویسکوزیته بر قابلیت پمپاژ، پمپ‌کردن آن به تجهیزات خاصی نیاز دارد.
نفتی که در نفت‌کش‌های بزرگ حمل می‌شود، نفت خام نام دارد که هنوز پالایش نشده و از مازوت سبک‌تر است.
کاربردهای مازوت چیست؟
مازوت ارزان‌ترین سوخت موجود برای اجاق‌ها، حمام، تنور نانوایی، موتورهای دیزلی و بعضی از نیروگاه‌هاست. در صنعت کشتی‌رانی نیز از مازوت در موتور کشتی‌ها استفاده می‌شود. از این سوخت در موتورهای بزرگ کشتی‌های باری، کشتی‌های فله‌برِ (bulk carrier) محصولات صنعتی یا معدنی مانند سنگ‌آهن، کشتی‌های کروز و حتی نفت‌کش‌های بزرگ استفاده می‌شود. در کشتی‌ها مازوت سنگین باید با سوخت‌های سبک‌تری مانند گازوئیل ترکیب شود تا به شناورشدن کشتی کمک کند.
مازوت سوختی تیره و سنگین است که به‌عنوان نوعی سوخت صنعتی استفاده می‌شود و بیشتر در تولید برق برای کارخانه‌ها به کار می‌رود. در ایالات متحده آمریکا و اروپا از مازوت برای تولید گازوئیل (Diesel) نیز استفاده می‌شود. در روسیه و سایر کشورهای شرقی با مازوت خانه‌های خود را گرم می‌کنند. این سوخت به‌دلیل قیمت کم، در‌دسترس‌بودن و سهولت پالایش اشکال خام آن برای مصرف‌کنندگان جذابیت زیادی دارد.
خطرات و عوارض مازوت
مازوت برای انسان و حیوانات خطرناک است و از ابعاد مختلفی موجب آلودگی شدید محیط زیست می‌شود. غلظت گوگرد در مازوت زیاد است (۳۵هزار قسمت در میلیون). صنعت کشتی‌رانی مسئول ۸درصد از انتشار دی‌اکسید گوگرد (SO2) در جهان است که وقتی با آب ترکیب می‌شود، بسیار اسیدی می‌شود. بنابراین صنعت کشتی‌رانی در باران‌های اسیدی و بیماری‌های تنفسی سهم عمده‌ای دارد.
محصول جانبی دیگر استفاده از مازوت اکسید نیتروژن است که در آلودگی هوا و بیماری های تنفسی نقش دارد. در روزهای اولیه شیوع ویروس کرونا مشاهده شد که میان میزان زیاد اکسید نیتروژن و انتشار ویروس کرونا ارتباط وجود دارد. دلیل این مسئله تضعیف سیستم ایمنی تنفسی کسانی بود که در نزدیکی آلاینده‌های اکسید نیتروژن زندگی می‌کردند. ذرات معلق و سنگین اکسید نیتروژن می‌توانند موجب بیماری‌های ریوی جدی به‌ویژه در کودکان خردسال شوند.
انتشار ذرات معلق ناشی از حمل‌ونقل دریایی منجر به سالانه ۴۰۰هزار مرگ زودرس در سراسر جهان می‌شود و بیش از ۵۰میلیارد دلار برای بهداشت جهانی هزینه دارد.
موادی شیمیایی به‌نام هیدروکربن‌های آروماتیک چندحلقه‌ای (PAH) که از عوامل سرطان‌زای شناخته‌شده‌اند، به‌شدت با مازوت مرتبط‌اند. نگران‌کننده‌تر اینکه وقتی مازوت در معرض اشعه فرابنفش (UV) قرار می‌گیرد، سمی‌تر می‌شود و می‌تواند جذب ارگانیسم‌ها شده و مرگ‌ومیر آنها را افزایش دهد. در صورت تابش شدید اشعه فرابنفش، این مواد شیمیایی در عرض چند دقیقه موجب حل‌شدن صدف‌ها و مرجان‌ها می‌شوند. یکی از مضرترین مواد در این دسته از مواد شیمیایی ترکیبی به‌نام حلقه‌های بنزن است که تأثیر منفی شدیدی بر سلامت انسان دارد.
آلودگی دریاها
مازوت ماده‌ای با ویسکوزیته و چسبندگی زیاد است که پمپاژ یا جمع‌آوری آن هنگام نشت در آب‌ها بسیار سخت‌تر از نفت خام است. تمیزکردن مازوتِ نشت‌کرده به اقیانوس بسیار دشوار است، زیرا به‌راحتی در آب پراکنده یا تجزیه نمی‌شود و معمولا به سطوحی مانند یخ‌های شناور می‌چسبد یا در آب پایین می‌رود و به‌شکل ذرات ریز و معلق درمی‌آید (به‌جای اینکه روی سطح آب شناور یا تبخیر شود).
چرا مازوت هنوز هم گسترده استفاده می‌شود؟ دلیل مصرف گسترده این ماده قیمت کم آن است. مازوت تقریبا ۳۰درصد ارزان‌تر از سوخت‌های جایگزین است. مازوت‌ها درجه‌های مختلفی دارند. این درجه‌ها از A تا C هستند و درجه C سمی‌ترین آنهاست.
مسمومیت مازوت
مازوت ماده‌ای سمی و قابل‌احتراق است. مسمومیت با مازوت زمانی رخ می‌دهد که فرد مازوت را ببلعد، لمس کند یا بخارات آن را استنشاق کند. ورود این ماده شیمیایی به چشم موجب بروز علائم مرتبط با چشم می‌شود.
علائم مسمومیت با مازوت چیست
این علائم که گاهی ملایم و گاهی شدیدند، در افراد مختلف متفاوت‌اند. گاهی چند سیستم در بدن مانند سیستم گوارشی، تنفسی، عروقی، عصبی، پوست و گوش و حلق و بینی، تحت‌تأثیر این مسمومیت قرار می‌گیرند.
۱. علائم مربوط به چشم، گوش، بینی و گلو
- ازدست‌دادن بینایی؛
- درد در گلو؛
- درد یا سوزش در بینی، چشم، گوش، لب‌ها یا زبان؛
- التهاب گلو که ممکن است موجب مشکل در بلع و تنفس شود.
۲. علائم مربوط به معده و روده
۳. قلب و خون
۴. ریه‌ها
- مشکلات تنفسی درصورت استنشاق بخارات این ماده شیمیایی.
۵. سیستم عصبی
- افسردگی؛
- مشکل در تمرکز؛
- سرگیجه؛
- خواب آلودگی؛
- احساس مست‌بودن (سرخوشی)؛
- سردرد و بی‌حالی؛
- سبکی سر یا منگی؛
- سطح هوشیاری پایین؛
- تشنج؛
- تلوتلوخوردن یا نداشتن توان درست راه‌رفتن و هماهنگ‌نبودن حرکات؛
- ضعف.
۶. پوست
کمک‌های اولیه
- فورا با اورژانس (شماره ۱۱۵) یا مرکز اطلاع‌رسانی داروها و سموم (شماره ۱۹۰) تماس بگیرید.
- اگر فرد بخارات یا دود ناشی از سوختن مازوت را استنشاق کرده است، فورا او را به محلی با هوای تازه ببرید.
- بازبودن مجرای تنفسی، تنفس فرد و وجود نبض را بررسی کنید.
- اگر مازوت روی پوست یا چشم‌ها ریخته است، دست‌کم ۱۵ دقیقه محل مدنظر را با مقدار زیادی آب بشویید.
- فرد مسموم را وادار به استفراغ نکنید، مگر اینکه مرکز اطلاع‌رسانی داروها و سموم یا ارائه‌دهنده مراقبت‌های بهداشتی از شما خواسته باشد.
- اگر فرد مازوت را خورده است، فورا به او آب یا شیر بدهید، مگر اینکه ارائه‌دهنده مراقبت‌های بهداشتی به شما گفته باشد چنین کاری انجام ندهید.
- اگر فرد علائمی دارد که بلعیدن را برای او سخت کرده است، از راه دهان چیزی را به او نخورانید. این علائم شامل استفراغ، تشنج و کاهش سطح هوشیاری است.
- سعی کنید بطری یا ظرف حاوی ترکیب مصرف‌شده را به اورژانس ببرید.
پیش از تماس با اورژانس اطلاعات زیر را آماده کنید:
- سن، وزن و وضعیت سلامت عمومی فرد؛
- نام محصول (درصورتی که می‌دانید)؛
- زمان بلعیدن یا تماس با آن؛
- مقدار ماده خورده‌شده.
با تماس با مرکز اطلاع‌رسانی داروها و سموم می‌توانید با کارشناسان صحبت کنید. آنها شما را راهنمایی می‌کنند و دستورالعمل‌هایی به شما می‌دهند. اگر هرگونه سؤالی درباره مسمومیت یا پیشگیری از آن دارید، می‌توانید در ۲۴ ساعت شبانه‌روز و هفت روز هفته با این مرکز تماس بگیرید (لزوما نباید موردی اورژانسی پیش آمده باشد).
چه اقداماتی در اورژانس انجام می‌شود؟
در بخش اورژانس علائم حیاتی فرد مانند دمای بدن، نبض، میزان تنفس و فشارخون اندازه‌گیری و کنترل می‌شود. این مسمومیت با بررسی علائم و آزمایش‌هایی مانند بررسی‌های رادیولوژیکی و تست‌های آزمایشگاهی تشخیص داده می‌شود. آزمایش‌هایی که ممکن است انجام شود عبارت‌اند از:
- برونکوسکوپی (Bronchoscopy): برای بررسی احتمال سوختگی در مجاری تنفسی و ریه‌ها دوربینی از گلو پایین فرستاده می‌شود.
- تصویربرداری اشعه ایکس از قفسه سینه؛
- الکتروکاردیوگرام (ECG) برای ثبت فعالیت الکتریکی قلب؛
- آندوسکوپی: پایین‌فرستادن دوربینی از راه گلو برای بررسی احتمال سوختگی در مری و معده.
درمان مسمومیت مازوت ممکن است شامل موارد زیر باشد:
- رساندن مایعات از طریق ورید؛
- تجویز دارو برای درمان علائم؛
- شستن پوست هر چند ساعت یک بار به‌مدت چند روز؛
- واردکردن لوله‌ای از دهان به داخل معده برای شست‌وشوی معده؛
- کمک‌های تنفسی شامل واردکردن لوله‌ای از طریق دهان به داخل ریه‌ها که به دستگاه تنفسی (ونتیلاتور) متصل است.
عوارض مسمومیت با مازوت
شدت آسیب‌دیدگی به میزان مصرف یا تماس با مازوت و سرعت درمان بستگی دارد. هرچه مراقبت‌های پزشکی سریع‌تر شروع شود، احتمال بهبودی نیز بیشتر خواهد بود. در بعضی موارد آسیب واردشده به دهان، گلو یا دستگاه گوارش شدید است که می‌تواند منجر به درد شدید، خون‌ریزی و عفونت شود. سوختگی در مجاری تنفسی یا دستگاه گوارش می‌تواند منجر به بافت‌مردگی یا نکروز بافت (tissue necrosis) شود که درنتیجه آن ممکن است عفونت، شوک و مرگ (حتی چند ماه پس از زمان بلعیدن ماده) رخ دهد.
ممکن است در این بافت‌ها زخم‌هایی ایجاد و منجر به مشکلات طولانی‌مدت در تنفس، بلعیدن و گوارش شود. اگر مازوت وارد ریه‌ها شود (آسپیراسیون ریوی)، ممکن است که ریه دچار آسیب جدی و احتمالا دائمی شود. اگر مازوت با چشم‌ها تماس پیدا کند و بر قرنیه اثر بگذارد، می‌تواند موجب نابینایی فرد شود.
شما بگویید
شاید بتوان گفت که مازوت نسبت به سایر سوخت‌های فسیلی مضرات و خطرات بیشتری دارد. البته به‌رغم آلودگی شدید هوا و محیط‌زیست، هر سال شاهد سوختن مازوت در نیروگاه‌ها و صنایع هستیم. به‌نظر شما بهترین راه برای درامان‌ماندن از آسیب‌ها و خطرات مازوت چیست؟